Τα σχολεία στη γη των Ζαπατίστας

(Kείμενο που παρουσιάστηκε στις 19 Σεπτεμβρίου 2021 στα Ιωάννινα, μαζί με την προβολή της ταινίας «Ο σπορέας»)

Τα σχολεία στη γη των Ζαπατίστας

Στην ουσία, η κυβέρνηση του Μεξικού δεν ενδιαφέρεται για την εκπαίδευση των αυτόχθονων. Πριν το 1994, στη γη των Ζαπατίστας, μεγάλο μέρος του πληθυσμού, ιδίως τα κορίτσια, δεν είχαν τη δυνατότητα να πάνε στο σχολείο. Τα σχολεία λειτουργούσαν 1-2 μέρες την εβδομάδα και στη συνέχεια έκλειναν. Γι’ αυτό πολλοί ενήλικες σήμερα είναι αγράμματοι.

Δεν ήταν, όμως, μόνο ο αποκλεισμός της πλειοψηφίας από το σχολείο ή το περιορισμένο ωράριο λειτουργίας που καταδίκαζε τους αυτόχθονες στην αμάθεια. Πέρα από αυτά, το εκπαιδευτικό σύστημα της κυβέρνησης του Μεξικού υποτιμά την κουλτούρα των αυτόχθονων, περιφρονεί τα πιστεύω τους, τον τρόπο ομιλίας, ντυσίματος και τις αρχές τους, όπως τον σεβασμό προς τους ενήλικες και τους ηλικιωμένους. Με άλλα λόγια, στο επίσημο εκπαιδευτικό σύστημα δεν υπάρχει θέση για την ιθαγενική ταυτότητα ενώ οι αξίες που διδάσκονται είναι διαφορετικές από αυτές των αυτόχθονων. Το αποτέλεσμα είναι ότι όσοι αυτόχθονες πηγαίνουν στις πόλεις για να σπουδάσουν αναγκάζονται να υιοθετήσουν την κυρίαρχη εθνική ταυτότητα και στη συνέχεια, ντρέπονται να μιλήσουν για την κοινότητα και την καταγωγή τους.

Η Άλλη Εκπαίδευση

Η Άλλη Εκπαίδευση ξεκίνησε όταν οι Ζαπατίστας αποφάσισαν να δημιουργήσουν ένα νέο, αυτόνομο σχολειό, όπου θα μπορούν να διδάσκουν και να μαθαίνουν τη δική τους κουλτούρα και παραδόσεις χρησιμοποιώντας τη δική τους γλώσσα. Έχουν καταβάλει μεγάλες προσπάθειες για να δημιουργήσουν το δικό τους εκπαιδευτικό σύστημα το οποίο θα είναι ανοιχτό για όλους. Τα πρώτα τους σχολεία ξεκίνησαν να φτιάχνονται το 2003. Πράγματι η κατάσταση έχει βελτιωθεί σε μεγάλο βαθμό παρόλο που, ακόμα και τώρα, υπάρχουν παιδιά που δεν πάνε σχολείο. Εξασφαλίζεται η πρόσβαση των παιδιών, των ενηλίκων, των μεγάλων, ενώ δίνεται ιδιαίτερη σημασία στην εκπαίδευση των γυναικών. Το εκπαιδευτικό σύστημα ακόμα αναπτύσσεται και μόνο σε μερικά μέρη υπάρχουν κέντρα δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης.

Για τους Ζαπατίστας, η εκπαίδευση δεν χαρακτηρίζεται ως «υποχρεωτική» αλλά ως «απαραίτητη» γιατί είναι αυτή που θα τους βοηθήσει να χτίσουν την αυτονομία τους και θα τους στηρίξει στον αγώνα τους για ελευθερία. Η μεθοδολογία και τα υλικά διαφέρουν από περιοχή σε περιοχή. Αυτό που είναι κοινό παντού είναι το γεγονός ότι οι κοινότητες συμμετέχουν στις αποφάσεις για το περιεχόμενο του αναλυτικού προγράμματος. Πρόκειται για μια συμμετοχική εκπαίδευση, ένα εκπαιδευτικό σύστημα στο οποίο οι ίδιες οι κοινότητες αποφασίζουν για την εκπαίδευση των παιδιών τους.

Ο ρόλος των συνελεύσεων

Η απόφαση, λοιπόν, για τη λειτουργία και τον τρόπο οργάνωσης ενός σχολείου ανήκει στη δικαιοδοσία μιας συνέλευσης. Τα μέλη της συνέλευσης καταγράφουν τις σκέψεις τους για τα χαρακτηριστικά που θα ήταν καλό να έχει ένα σχολείο της περιοχής και προχωρούν ανάλογα. Η καθημερινότητά τους είναι γεμάτη από τις συνελεύσεις στις οποίες λύνουν προβλήματα και αποφασίζουν την περαιτέρω πορεία τους.

Οι γονείς έχουν μια εικόνα πώς λειτουργεί το επίσημο σχολείο του Μεξικού, τουλάχιστον εκείνοι που πέρασαν από τα μεξικανικά σχολεία ως μαθητές και μαθήτριες. Όταν μπήκε το ζήτημα ότι πρέπει να οργανωθούν τα σχολεία, οι πρώτες συζητήσεις επικεντρώθηκαν στα επίσημα σχολεία που λειτουργούσαν. Στις συνελεύσεις συζήτησαν τι τους προσέφεραν τα σχολεία αυτά, πώς ήταν, τι θα ήθελαν να κρατήσουν και τι να αλλάξουν. Με άλλα λόγια, έκριναν το υπάρχον εκπαιδευτικό σύστημα και έκαναν το δικό τους σχέδιο.

Έτσι, η εκπαίδευση άρχισε να αλλάζει σταδιακά. Πρόκειται για μια δυναμική διαδικασία. Δεν υπάρχει ομοιομορφία στις διαφορετικές περιοχές αλλά η μορφή της εκπαίδευσης έχει σχέση με όσους εργάζονται στα σχολεία κάθε περιοχής, τι έχουν μάθει και πώς μπορούν να τα μεταβιβάσουν στα παιδιά.

Η εκπαίδευσή τους δεν αναγνωρίζεται επίσημα από το κράτος κι έτσι δεν μπορούν να συνεχίσουν για σπουδές στο μεξικανικό σύστημα. Τελειώνοντας το σχολείο δεν παίρνουν κάποιον επίσημα αναγνωρισμένο τίτλο. Οι ίδιοι, βέβαια, λένε ότι δεν επιθυμούν να συνεχίσουν αλλού.

Οι υποδομές των σχολείων είναι ανάλογες με τις δικές μας. Ο χώρος στήνεται με ελάχιστες ευκολίες. Ένα σχολείο έχει χώρο βιβλιοθήκης, κοιτώνα, αίθουσα διδασκαλίας, κουζίνα για να ετοιμάζουν τα γεύματά τους. Γενικά, παρουσιάζονται ανάγκες για χώρους, υλικά και δασκάλους και η συνέλευση καλείται να αντιμετωπίσει τις ανάγκες αυτές.

Οι Ζαπατίστας συμβιώνουν με άλλες κοινότητες που δεν είναι Ζαπατίστας. Γενικά, υπάρχουν αρμονικές σχέσεις ανάμεσα στις διαφορετικές κοινότητες. Τα παιδιά από τις άλλες κοινότητες πηγαίνουν στα σχολεία των Ζαπατίστας αφενός γιατί τα τυπικά σχολεία του μεξικανικού συστήματος στην περιοχή υπολειτουργούν και αφετέρου γιατί τα σχολεία τους είναι πιο ελκυστικά.

Σχολεία – ‘Δάσκαλοι – προωθητές’

Στα σχολεία δεν υπάρχουν «δάσκαλοι» αλλά «προωθητές», promotores, της εκπαίδευσης. Πρόκειται για νέους και νέες που έχουν τελειώσει τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση και εκφράζουν τη διαθεσιμότητά τους εθελοντικά να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους για συγκεκριμένο διάστημα. Οι νέοι και οι νέες αυτές μιλάνε τη γλώσσα της αυτόχθονης κοινότητας και συχνά είναι κοντά ηλικιακά στους μαθητές και τις μαθήτριές τους. Εγκαταλείπουν όλες τις άλλες δραστηριότητές τους για να πάνε να δουλέψουν στο σχολείο. Όσο καιρό λείπουν από την κοινότητά τους, το μερίδιό τους στην καλλιέργεια της γης το αναλαμβάνουν τα άλλα μέλη της κοινότητας. Επίσης, όσο καιρό προσφέρουν στο σχολείο, δεν πληρώνονται με μισθό αλλά η κοινότητα αναλαμβάνει τη διατροφή, τη διαμονή και την κάλυψη των άλλων αναγκών τους. Γίνεται κάποιας μορφής συμβόλαιο μεταξύ αυτών που πάνε να διδάξουν και των μελών της κοινότητας που δεσμεύονται ότι θα εξασφαλίσουν ό,τι χρειάζεται για τη διδασκαλία.

Οι προωθητές-δάσκαλοι προσφέρουν τις υπηρεσίες τους για μικρό χρονικό διάστημα και στη συνέχεια προχωρούν για να προσφέρουν κάπου αλλού (π.χ. διοίκηση) ή επιστρέφουν στην καλλιέργεια της γης. Δεν πρόκειται για επάγγελμα που το ακολουθούν όλη τους τη ζωή αλλά για μια προσφορά τους για ένα χρονικό διάστημα.

Τι διδάσκεται

Η Άλλη Εκπαίδευση είναι διαπολιτισμική και τα μαθήματα γίνονται όχι μόνο στα Ισπανικά, την επίσημη γλώσσα της χώρας, αλλά και στις γλώσσες των αυτόχθονων. Από μικρή ηλικία τα παιδιά μαθαίνουν αυτό που είχε παραμεληθεί για πολλά χρόνια, δηλαδή, την ιθαγενική κουλτούρα, τον τρόπο ομιλίας, τον τρόπο ντυσίματος, τον σεβασμό στους μεγαλύτερους, στην ανθρωπότητα και στο περιβάλλον.

Δεν ορίζονται ξεχωριστά, διακριτά γνωστικά πεδία (π.χ. μαθηματικά ή γραφή) αλλά ορίζονται οι συνθήκες που χρειάζονται μαθηματικά ή γραφή κλπ. Ξεκινούν από την ανάγκη των παιδιών να μάθουν κάτι και, ανάλογα με αυτήν, προχωρούν στην εκμάθηση. Έτσι, τα παιδιά κάνουν ανάγνωση, γραφή, μαθηματικά, πολιτική εκπαίδευση, υγεία, γεωγραφία, γυμναστική, ιστορία, για τη φύση και την κουλτούρα.Τα μαθήματα γίνονται τόσο μέσα όσο και έξω από τις αίθουσες. Για παράδειγμα, μπορεί να κάνουν μαθηματικά, καλές τέχνες, λογοτεχνία, γυμναστική και κοινωνικές επιστήμες ενώ καλλιεργούν βιολογικά προϊόντα Σημαντικό ρόλο στο μάθημα παίζουν οι «ιστορίες». Γενικά, τα διδακτικά αντικείμενα παρουσιάζονται στον πληθυντικό. Για παράδειγμα, δεν μιλάνε για την «ιστορία» αλλά για τις «ιστορίες».

Όσον αφορά τα βιβλία, χρησιμοποιούν κάποια που είχαν από τα προηγούμενα χρόνια ή κάποια που στέλνονται εκεί από αλληλέγγυους. Ακόμη, φτιάχνουν οι ίδιοι υλικό. Χρησιμοποιούν πολύ την εικόνα και τις κατασκευές. Οι δραστηριότητες έχουν κεντρικό ρόλο στη διδασκαλία. Υπάρχει μεγάλο μέρος χειρωνακτικών δραστηριοτήτων και ασχολούνται με πολλά πρακτικά θέματα, καθώς δεν υπάρχει η διάκριση χειρωνακτικής – πνευματικής εργασίας.

Τρόπος αξιολόγησης

Αξιολόγηση δεν υπάρχει με την τυπική μορφή που γνωρίζουμε. Στο τέλος μιας περιόδου, η δασκάλα και το παιδί συζητούν και λένε την άποψή τους για ό,τι έγινε και ό,τι επιτεύχθηκε. Την τελική απόφαση για να προχωρήσουν την παίρνουν τα παιδιά μαζί με τους γονείς. Γενικά, τα παιδιά αλλάζουν τάξη όταν αποφασίσουν ότι έχουν μάθει όσα τους είναι σημαντικά και απαραίτητα. Δεν υπάρχει συγκεκριμένο σχήμα που να λέει ότι σε κάθε τάξη πρέπει να μάθεις συγκεκριμένα πράγματα ή να τελειώσεις σε συγκεκριμένο χρόνο το σχολείο. Δεν τους ενδιαφέρει η τυπική διαδικασία, π.χ. να τελειώσουν μια τάξη και να πάρουν απολυτήριο, αλλά τους ενδιαφέρει να μάθουν πράγματα που θα μπορέσουν στη συνέχεια να τα προσφέρουν στην κοινότητα. Ακόμη, δεν υπάρχει το «τέλος» της σχολικής χρονιάς αλλά “αλλαγή” δραστηριότητας. Για παράδειγμα, όταν συλλέγουν τον καφέ, μία διαδικασία στην οποία εργάζονται όλοι, ακόμα και τα παιδιά, τότε τα παιδιά σταματούν το σχολείο και αλλάζουν δραστηριότητα.

Οι ιθαγενικές κοινότητες δεν είναι στατικές και αμετάβλητες και το ίδιο ισχύει και για το εκπαιδευτικό τους σύστημα. Σε μια δυναμική διαδικασία αλλαγής οι Ζαπατίστας προσπαθούν να επανοικειοποιηθούν την ιθαγενική τους ταυτότητα, όπως και τη γη τους. Στην περιοχή της Τσιάπας, αναπτύσσεται ένα μοναδικό, εναλλακτικό εκπαιδευτικό σύστημα με αυτόνομα αυτοδιαχειριζόμενα σχολεία, μέρος της προσπάθειας των Ζαπατίστας να χτίσουν έναν καινούριο καλύτερο κόσμο.

Συντονιστική συνέλευση Ιωαννίνων – ομάδα για την εκπαίδευση

Υ.Γ.: Ευχαριστούμε τις συντρόφισσες Τ. και Λ. από το συντονισμό θεσσαλονίκης – Χαλκιδικής για την αρχική συνεισφορά τους στην προσπάθεια αυτομόρφωσής μας.